آزاد درخت
آزادْدِرَخت، درختی به بلندی 10 تا 15 متر با برگهای همیشه سبزِ تیره و گلهای خوشهای بنفش خوشبو و میوهای به حجم نخود، بیضوی، زردرنگ و تلخ و هستهای کثیرالوجوه و سخت. نخستینبار ظاهراً در ایران شناخته شده و از اینرو، نام فارسی آن با کمی دگرگونی در بسیاری جاها معروف گشته است: در برخی زبانهای اروپایی آن را یاس ایرانی نیز مینامند. به نامهای دیگر نیز (مثلاً ماگروزا و نیم) خوانده میشود. محل رویش آن در سدههای گذشته مناطق خاوری ایران، شمال هندوستان و باختر چین بوده، اما اکنون در بسیاری از مناطق گرمسیر و معتدل به عمل میآید. همۀ قسمتهای این درخت، از ریشه تا هسته، مصرف دارویی دارد و تقریباً همۀ خواص آن نزد پزشکان عصر اسلامی شناخته بوده است. بوییدن گل آن، گرفتگی بینی را برطرف میسازد، میوۀ آن سمی و خوردن مقادیر زیاد آن کشنده است. این خاصیت ظاهراً توسط محمدزکریای رازی (ه م) شناخته شده است. پادزهر آن، عصارۀ پوست همین درخت است. عصارۀ برگ آن برای درمان دردهای ناحیۀ شکم، عرقالنساء (سیاتیک) و سنگ مثانه و ضماد برگ و شاخۀ آن برای درمان غدههای چرکین و التیام زخمها به کار میرفته است. عصارۀ پوست آن مقوی، ضدکرم و تببر و روغن تخم آن ضدعفونی‌کننده و نیز ضدکرم است. از تخم آن به عنوان دانۀ تسبیح نیز استفاده میشود.
مآخذ
ابن بیطار، عبداللهبن احمد، الجامع لمفرداتالادویة والاغذیة، بولاق، 1291ق، 1 / 22-23؛ ابوعلیسینا، حسین‌بن عبدالله، القانون فیالطب، به کوشش ابراهیم الدسوقی، بولاق، 1294ق، 1 / 255؛ امیری، منوچهر، فرهنگ داروها و واژههای دشوار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1353ش، صص 7- 8؛ بیرونی، ابوریحان، صیدنه، ترجمۀ ابوبکر کاشانی، به کوشش منوچهر ستوده و ایرج افشار، 1358ش، 1 / 51-52، 2 / 747؛ جرجانی، اسماعیل، ذخیرۀ خوارزمشاهی، به کوشش جلال مصطفوی، تهران، انجمن آثار ملی، 1352ش، 3 / 207؛ حسینی، محمدمؤمن، تحفه، تهران، محمودی، 1402ق، صص 65-66؛ زرگری، علی، روش شناسایی گیاهان، تهران، امیرکبیر، 1341ش، صص 254-255؛ همو، گیاهانی دارویی، تهران، 1345ش، صص 329-330؛ عقیلی خراسانی، محمدحسین، قرابادین کبیر، کلکته، 1275ق، صص 47- 48؛ همو، مخزن‌الادویة، کلکته، 1844م، صص 86-87؛ قزوینی، زکریابن محمد، عجائبالمخلوقات، به کوشش نصرالله سبوحی، تهران، مرکزی، 1361ش، ص 218؛ هروی، موفقبن علی، الابنیة عن حقائقالادویة، به کوشش احمد بهمنیار، دانشگاه تهران، 1346ش، صص 31-32؛ نیز:
Levy, Martin, The Medical Formulary. Of Al-Samargandi, Philadelphia, 1967, p.242.